The Brave Er Soğotoχ

These are the opening lines of Модун Эр Соҕотох, a now-canonical poem in the Sakha oral epic tradition known as Olonχo. The canonical version is based on a recording made in 1982 of a recitation by the olonχosut bard V. O. Karataev (1926-1990). For my previous translation of the opening lines of the Кыыс Дэбилийэ, another epic in the same tradition, go here.

Far beyond
The highest peak
Of my former years,
Way beyond
The repellent ridge
Of my previous years,
Quite beyond the border
Of the cold windy days
Of my bygone years,
Beyond the range
Of perilous ridges
Of my outrun years,
My tribe of men,
Still unacquainted, began to speak,
My tribe of Yakuts began to converse,
Not yet knowing each other,
My uraangkhai* Yakuts
Dressed in coats like urasas**
With words flowing like water,
With soles flat on the ground
When they met
Not yet talking of this or that,
My seers in the flesh
With stained bone,
Shamans of my tribe
Not yet auguring the future,
My lady Mother Earth,
Still the size of a grey squirrel's claw
Spreading out and stretching,
Generating and growing,
Like the suede of the ear
Of my two-year-old doe
Turned inside out,
Spreading out and growing,
Gradually outspreading: so it happened, they say.
(Hey!)
And so,
If you push her, she does not flinch,
If you press her, she does not bend,
So sturdy she became,
My dark black bedrock of soil,
Growing strong, she was born: so it happened.
My dark black bedrock of soil,
Surrounded by indestructible cliffs,
The Araat Sea swelling,
The unsubsiding sea bounding
With seven walls,
With seven beams,
Mother Earth, my land,
Thus was she born: so it happened.
(Hey!)
This
Mother Earth, land of mine,
Connected by roots,
Fortified by grass,
Entangled by woods,
Where the fulvous bear digs his den,
Where the wide black taiga spreads,
Where the elk grazes
And the black taiga spreads out in all directions:
This is how they founded
My Mother Earth, my land: so it happened.
And so,
With the trees, having fallen, perishing,
With the waters, having subsided, going quiet,
With the cuckoo, having sung itself out, returning,
With the fish, having thought the better of it, returning,
With the needles, having faded, returning,
With the cattle, having dwindled, returning:
This is how they founded the bedrock
Of my my middle land, my Mother Earth,
In this way ever
Did they make and found her: so it happened.
(Hey!)
So that my wide resounding sky
With its unattainable secret,
Having fractured, should not fall,
They filled it with the Pleiades as its lord.
So that, having cracked, it should not fall,
They wedged into it our lord the moon.
So that, having fragmented, it should not fall,
They added our lord the sun, like a wheel.
For its setting sun they made
The fledgling bird to count the hours.
For its rising sun
They made the lark to be its attendant.
So that those with crooked bones
And black eyes
Should not suffer from eye sickness,
They made the night dark: so it happened.
(Hey!)
With the game straps of forty boreal owls,
With the harnesses of grey hares,
With the dark grey night falling,
They made the dark descend: so it happened.
(Hey!)
So that those plunged in good thoughts,
With the eyes of prophets
In the land of the sun,
Should live and thrive,
They made the day blaze
With radiant light: so it happened.
(Hey!)
And so,
With eight walls,
With conflict and worry,
With luxuriant beauty,
This is how they founded
My dear fatherland,
Just so, from the beginning: so it happened.
With seven walls,
With seven beams,
They drove along and guided
Mother Earth, land of mine,
Bounded by seven dry seas: so it happened;
(Hey!)
With nine walls,
With nine beams,
Bounded by nine unfrozen seas,
In this way they put down
My dark black bedrock of soil: so it happened.

Быстар мындаатын
Быдан ынараа өттүгэр,
Урукку дьылым
Охсуһуулаах уорҕатын
Отой аннараа өттүгэр,
Ааспыт дьылым
Анысханнаах айдааннаах күнүн
Адьас анараа таһаатыгар,
Куоппут дьылым
Кудулҕаннаах кудан өлүү уорҕатын
Куоһаралаах хоҥноҕор
Киһи аймаҕым
Кэпсэтэн билсэ илигинэ,
Саха аймаҕым
Саҥарсан дьааһыйа илигинэ,
Урааҥхай сахам,
Ураһа соннооҕум,
Уу ньамаан тыллааҕым,
Уһаты уллуҥахтааҕым,
Утарыта көрсөн,
Ол-бу дии илигинэ,
Ичээн эттээҕим,
Куодалаах уҥуохтаахтарым,
Ойуун аймахтарым
Одуулаан көрө иликтэринэ,
Сир ийэ хотунум
Сиэрэй тииҥ тиҥилэҕин саҕаттан
Тэнийэн-тэрбэйэн,
Үүнэн-үөскээн,
Сачарыы табам
Туруу чоҕой хара буорум
Туруу дьааҥынан тулаланан,
Араат байҕалынан арҕастанан,
Уолбат муоранан улаҕаланан [испит]
Сэттэ иилээх-саҕалаах,
Сэттэ биттэхтээх
Сир ийэ-аан дойдум
Сити курдук үөскээн испит эбит.
(Ноо!)
Бу
Сир ийэ аан дойдубун
Силиһинэн силбиэһиннээннэр,
Отунан оскуомалааннар,
Маһынан бааччыйаннар,
Хардаҥ эһэ арҕах хастар
Халыҥ хара тыалааннар,
Анабы тайах арҕастар
Адаар хара тыалааннар,
Аан ийэ дойдубун сол курдук
Айан испиттэр эбит.
Ол курдук
Охтон баранар мастаах,
Уолан суоруйар уулаах,
Хараан төннөр кэҕэлээх,
Ханчылаан төннөр балыктаах,
Хагдарыйан төннөр мутукчалаах,
Олкураҥнаан төннөр сүөһүлээх,
Ороһулаан төрүүр киһилээх
Орто туруу аан ийэ дойдубун
Сол курдук
Оҥорон-тутан испиттэр эбит.
(Ноо!)
Кистэлэҥэ биллибэт
Киҥкиниир киэҥ халлааммын
Үллэн-тохтон түһүө диэннэр,
Үргэл тойонунан өһүөлээбиттэр.
Ыллан-хайдан түһүө диэннэр,
Ый тойонунан ытаһалааннар,
Көллөн-тохтон түһүө диэннэр,
Күн тойонунан көлөһөлөөннөр,
Тахсар күммүн
Далбарай чыычааҕынан чаһыылааннар,
Киирэр күммүн
Күөрэгэй чыычааҕынан дьөһүөлдьүттээннэр,
Хардастыгас уҥуохтаахтар,
Хара харахтаахтар
Харах ыарыһах буолуохтара диэннэр,
Хараҥа түүннээбиттэр эбит.
(Ноо!)
Түөрдуон түлүрбэх көтөр төргүүлээх,
Бороҥ куобах болбуоттаах
Бороҥой хараҥа түүннээн
Боруорсубуттар эбит.
(Ноо!)
Көрүлүөс күргүөм санаалаахтар,
Көрбүөччү харахтаахтар
Күн сиригэр
Көччүйэн үөскээтиннэр диэн,
Күндү күлүмнэс сырдыктаан,
Күнүстээбиттэр эбит.
(Ноо!)
Ол курдук
Аҕыс иилээх-саҕалаах,
Атааннаах-мөҥүөннээх,
Айгырдаах-силиктээх
Аҕа бараан дойдубун
Аан бастаан соҕурдук
Айан испиттэр эбит;
Сэттэ иилээх-садалаах,
Сэттэ биттэхтээх
Сир ийэ аан дойдубун
Сэттэ сиикэй муоранан сиксиктээннэр
Ситэрэн-ханаран испиттэр эбит.